Misbruik in de kerkelijke context is altijd geestelijk

INTRODUCTIE

Het misbruik van macht, geweten en spiritualiteit vormt een diepe wond in de Kerk, niet alleen voor de mensen die eronder lijden, maar ook voor de gemeenschappen en instellingen waarin het plaatsvindt. Dit zijn complexe dynamieken die verweven zijn met vertrouwen, de rol van autoriteit en menselijke kwetsbaarheid; Ze gebeuren vaak in gebieden waar relaties een ruimte voor groei en bescherming zouden moeten zijn. Het begrijpen van deze verschijnselen betekent verder gaan dan de schijn, het begrijpen van de systemische wortels die ze mogelijk maken en de verwoestende gevolgen die ze hebben in het leven van de slachtoffers, zowel persoonlijk als spiritueel.

De tekst, zonder een uitputtende of academische behandeling te willen zijn, wil een concreet hulpmiddel bieden voor degenen die deze realiteit met bewustzijn en verantwoordelijkheid onder ogen willen zien. Door een poging tot een duidelijke en toegankelijke analyse worden de belangrijkste kenmerkende elementen van spiritueel, gewetens- en gezagsmisbruik gepresenteerd, met als doel ondersteuning te bieden voor de vergelijking en verificatie van pastorale en vormende praktijken. De bedoeling is om reflectie en actie aan te moedigen, om relaties en omgevingen te bevorderen die gebaseerd zijn op transparantie, respect en bescherming van de waardigheid van elke persoon.

—

NOTITIE

Dit handboek, het resultaat van het werk dat in de afgelopen vijf jaar door een studiegroep is uitgevoerd, is bedoeld als begin van een reflectie en voortdurende opleiding over dit onderwerp door de Nationale Dienst voor de Bescherming van Minderjarigen en Kwetsbare Volwassenen. In de vijfjarige periode 2024-2029 is binnen de SNTM-raad een studiegroep geactiveerd om het verdiepende onderzoek voort te zetten en aanvullende tools en opleidingsmogelijkheden aan te bieden.

—

1. WAT ZIJN DE ESSENTIËLE ELEMENTEN VAN ELKE VORM VAN MISBRUIK?

Misbruik bestaat uit een verwrongen manier van machtsuitoefening

De onevenwichtigheid van macht binnen een asymmetrische relatie impliceert een schending van de grenzen van de persoon, zijn leven, zijn waardigheid en zijn vrijheid.

Misbruik vindt vooral plaats in een systemische context die de voorwaarden schept, begunstigt, toestaat, verdoezelt en ontkent en in staat is de betrokkenen het zwijgen op te leggen.

1.1 De vertrouwensrelatie

Een sleutelelement bij het begrijpen van elke vorm van misbruik is het vertrouwen dat in een persoon of gemeenschap wordt gesteld. Het is juist binnen een vertrouwensrelatie dat de persoon zich blootgeeft door zichzelf **kwetsbaarder** te maken. De persoon stelt zich open en vertrouwt de gids toe, op zoek naar een referentie, die hij vanwege zijn rol als betrouwbaar en veilig beschouwt, om verlichting, troost, advies en begeleiding te vinden.

1.2 De kwetsbaarheid

Er is dus een potentiële kwetsbaarheid in elk pastoraal en kerkelijk gebied en elke relatie. Daarom moet worden erkend dat niet alleen minderjarigen of mensen met fysieke, cognitieve of psychologische tekortkomingen het risico lopen te worden misbruikt.

1.3 Manipulatie

Centraal in de dynamiek van misbruik staat de manipulatie van kwetsbare subjecten die, door een langzaam en subtiel proces, ertoe worden aangezet om slechts één persoon te vertrouwen, zichzelf aan te geven, hun verhalen te vertellen, zichzelf in vertrouwen te nemen, steeds meer afhankelijk te zijn van degenen die hen beheersen, zelfs bij de kleine beslissingen die hun leven beïnvloeden.

Deze dynamiek is nog ernstiger wanneer een priester, een geestelijk leidsman of een gemeenschapsleider zijn macht misbruikt, omdat macht, wanneer verbonden met de roep van het goddelijke, een absoluut kan worden. De misbruiker kan een alleenstaande, een stel, een kleine groep of een hele gemeenschap zijn.

—

2. HOE HERKEN JE MISBRUIK VAN MACHT EN GEZAG?

Het misbruik van macht en gezag vindt plaats in de context van een asymmetrische relatie door een onjuist, verdraaid en uitwijkend gebruik van de rol en/of functie door de proefpersoon die zich in een superieure positie bevindt. De misbruiker streeft een onrechtmatig, ongeoorloofd of immoreel doel na, dat, wanneer het als zodanig wordt herkend, wezenlijk in strijd is met het welzijn van de persoon of gemeenschap.

Het misbruik kan bedoeld zijn om de persoon of groep uit te buiten, te beschadigen of te bestraffen (intellectueel, spiritueel, seksueel, economisch, materieel, enz.) om onterechte voordelen te bevredigen en/of te verkrijgen. Dit doet niets af aan het feit dat de misbruiker op het eerste gezicht misschien een weldoener lijkt, die zijn ware bedoelingen verbergt achter een zeer aantrekkelijke publieke façade.

De misbruiker oefent progressieve controle uit over het leven van anderen, heeft de neiging de sfeer van intimiteit binnen te dringen, legt zijn ideeën op over de keuze van het spirituele pad, de staat van het leven en de positie die hij in de Kerk en in de samenleving moet innemen.

—

3. WAAROM KUNNEN WE SPREKEN VAN GEWETENSMISBRUIK?

Het misbruik van het geweten raakt die heilige plaats “waar hij alleen is met God, wiens stem weerklinkt in het diepst van zijn hart” (vgl. Gaudium et Spes, 16).

Misbruik vindt plaats wanneer een persoon, die vaak een gezagsrol speelt, met zijn of haar macht manipuleert en geleidelijk de sfeer van het geweten van een andere persoon – het slachtoffer – betreedt om zijn of haar vrijheid van oordeel en keuze te conditioneren en te reduceren tot het punt dat hij of zij zijn of haar vrijheid van oordeel en keuze teniet doet.

De misbruiker dringt zich binnen in de overtuigingen van de persoon door ze in twijfel te trekken, ze te deconstrueren en ze aan te passen aan zijn eigen interpretatie van de werkelijkheid.

De misbruiker schaadt de morele gevoeligheid van het slachtoffer door zichzelf op te dringen als de exclusieve houder van het concept van goed en kwaad, van goed en kwaad, het morele geweten van de gesprekspartner te verwarren en soms zelfs te vervangen.

—

4. WAT IS GEESTELIJKE MISHANDELING?

Geestelijk misbruik is een bijzondere vorm van gewetensmisbruik die de vorm aanneemt van de schending van de waardigheid, vrijheid en integriteit van de persoon in zijn of haar religieuze en spirituele zelfbeschikking. Dit misbruik is het meest invasief voor de intimiteit van de persoon, omdat het plaatsvindt in verwijzing naar de relatie met God, met het leven van geloof en spiritualiteit, door een verwrongen uitoefening van macht en persoonlijk, religieus en institutioneel gezag.

Bij dit soort misbruik gaat het om individuen die begeleiding, onderscheiding of pastorale ondersteuning zoeken, met als doel hun beslissingsautonomie te bedwingen zonder hun spirituele fysionomie te respecteren.

Geestelijk misbruik wordt gekenmerkt als een opeenvolging van opzettelijke en manipulatieve handelingen die in naam van God worden gepleegd en wordt geconfigureerd als een vorm van geweld door een geestelijk leider en door verschillende mensen (spirituele gidsen, biechtvaders, catechisten, opvoeders, pastorale werkers…) of door een gemeenschap (beweging, vereniging…), hetzij tegen een individu of tegen een groep of een hele gemeenschap.

—

5. IS MISBRUIK IN DE KERKELIJKE CONTEXT ALTIJD GEESTELIJK?

Misbruik in de kerkelijke context is altijd geestelijk. Hoewel het niet noodzakelijkerwijs leidt tot seksueel misbruik, gaat het er vaak aan vooraf omdat zowel de rol van het gezag als de motivatie en rechtvaardiging van de daad verwijzen naar het leven van geloof en spiritualiteit, naar heilige teksten en naar God.

5.1 Hoe vindt geestelijk misbruik plaats?

Geestelijk misbruik wordt gekenmerkt door manipulatie, emotionele chantage, liegen, uitbuiting, beperking en controle van individuele of collectieve vrijheid met betrekking tot het beleven van het geloof, de relatie met God en de religieuze praktijk.

Het blijkt uit een proces van “hersenspoeling” dat betrekking heeft op belangrijke leerstellige kwesties: heterodoxe theologische opvattingen, fundamentalistische interpretaties van heilige teksten, verdraaide opvattingen over gezag, gehoorzaamheid, boetedoening, devotionele en disciplinaire praktijken die mensen kwetsbaarder maken voor andere vormen van misbruik, waardoor de ontmoeting met God wordt belemmerd of zelfs voorkomen.

5.2 Wie loopt het meeste risico?

Gewetensvolle en toegewijde mensen, die willen groeien in het spirituele leven, worden mogelijk blootgesteld aan spiritueel misbruik wanneer hun geweten en zelfbeschikking worden geschonden. Mensen met een gebrek aan kritisch verstand of kwetsbaarder en weerlozer als gevolg van rouw, verlating, crisis of conflict, mislukking, ziekte die ze doormaken, lopen nog meer risico.

Deze mensen worden het slachtoffer wanneer degenen die enig gezag over hen hebben, misbruik maken van het verlangen om spiritueel te groeien, hun innerlijkheid te verleiden en te manipuleren en hun oordeel en keuzes te conditioneren.

—

6. WAT ZIJN DE GEVOLGEN VOOR GEWONDEN?

Geestelijk misbruik, dat altijd ook een uiting is van misbruik van macht en geweten, manifesteert zich in de context van pastorale zorg, geestelijke begeleiding of binnen religieuze gemeenschappen, veroorzaakt diepe existentiële wonden en kan in sommige gevallen tot zelfmoord leiden. Tot de ernstigste gevolgen behoren de psychosomatische en psychosociale aantasting van het gevoel van eigenwaarde, het opwekken van verslaving, desoriëntatie, depressie, manie en minachting voor het lichaam. Bovendien worden emotionele reacties zoals angst, bezorgdheid, schuldgevoelens, verlating, isolement, verwarring over iemands identiteit, verheerlijking van iemands imago, wantrouwen jegens zichzelf, jegens anderen, van het leven, van de toekomst, met elkaar geassocieerd. De gevolgen van misbruik kunnen leiden tot het verbreken van familierelaties, onthechting van de doelgroep, beëindiging van een opleiding of dienstverband en financiële uitbuiting. Verdere gevolgen voor het geloofsleven en de spiritualiteit kunnen verwoestend zijn: angst voor eeuwige veroordeling, vervorming van het beeld van God en geloof, twijfels over het behoren tot de Kerk en een sterk gevoel van onbehagen en afkeer van priesters, rituelen en religieuze symbolen, tot aan het verlaten van het geloof.

—

7. HOE HANDELT DE MISBRUIKER?

Misbruikers hebben een karakteristieke manier van omgaan met en omgaan met hun gezag.

7.1 “Charismatische” figuren

Misbruikers, ondanks dat ze zichzelf presenteren als “charismatische” figuren die zichzelf vaak uitroepen tot spirituele autoriteiten met bepaalde “gaven”, zijn zeer bedreven in het manipuleren en domineren door middel van elitaire houdingen.

Ze hebben een groot vermogen om aan te trekken en bewonderd te worden, ze claimen “speciale vaardigheden”, ze creëren exclusieve groepen en riten, ze stellen concepten van radicale en originele authenticiteit voor, vaak in tegenstelling tot de kerkelijke realiteit die wordt bekritiseerd of gedevalueerd. In werkelijkheid zijn het ernstig onvolwassen mensen op psychoaffectief en sociaal niveau, met narcistische, paranoïde of antisociale persoonlijkheidskenmerken.

7.2 De plaats van God innemen

In het bijzonder houdt geestelijk misbruik de tussenkomst van de misbruiker in tussen het goddelijke en het individu. Door te dreigen met negatieve geestelijke gevolgen en geleidelijk de vitale ruimte van innerlijke vrijheid te vernietigen, brengt de misbruiker iemand ertoe te geloven dat zijn advies de wil van God vertegenwoordigt.

De misbruiker beslist op grond van zijn gezag of hij al dan niet tot de groep behoort; discrimineert leden tussen gekozen functionarissen en degenen die zich in de marge van de gemeenschap bevinden; het stelt willekeurig de praktijken van het leven, de tijden van gebed en de wegen van discipelschap vast; Het bepaalt een taalcode binnen de groep en ontkent de mogelijkheid van personal training. Dit pathologische leiderschap gaat ook zo ver dat het inbreuk maakt op de sferen van biecht en geweten, tot op het punt dat het de vormen van berouw en boetedoening van zonden beheerst.

—

8. IN WELKE CONTEXT ONTWIKKELT MISBRUIK ZICH?

Misbruik kan niet worden begrepen en vindt niet alleen plaats tussen twee mensen, maar vindt normaal gesproken plaats in een gemeenschaps-, institutionele en sociale context. De kenmerkende elementen van de context zijn van invloed op het bevorderen of voorkomen van misbruik. In die zin spreken we van de “systemische context” van misbruik.

8.1 Wat wordt bedoeld met “systeem”?

Het begrip “systeem”, opgevat in de kerkelijke zin, omvat de missie, normen en structuren die nodig zijn om het oorspronkelijke mandaat van de Kerk uit te voeren en haar continuïteit te garanderen. Alle elementen van het systeem kunnen, als ze op een verdraaide manier worden gebruikt, direct of indirect bijdragen aan het toestaan, aanmoedigen en verdoezelen van misstanden daarbinnen, ondanks wat er in de christelijke boodschap wordt gezegd met de daaruit voortvloeiende vraag naar congruent en transparant moreel gedrag. In een gemeenschap kan bijvoorbeeld het idee worden verspreid dat God gehoorzamen betekent dat je in alles de meerdere gehoorzaamt, omdat hij de enige middelaar van Gods wil is. In een dergelijk “systeem” zouden alle leden ertoe kunnen worden gebracht het feit als normaal te beschouwen dat de leider alle kwesties alleen beslist, dat hij geen belangrijke informatie verstrekt en dat niemand vraagtekens kan zetten bij wat hij zegt; Tegelijkertijd zal een dergelijk systeem de neiging hebben om degenen die proberen een kritische geest uit te oefenen, te delegitimeren en te isoleren.

8.2 Wat is een echt schandaal?

Vaak werd het behoud en de verdediging van het beeld van de Kerk en van het heilig gezag van de geestelijkheid belangrijker geacht dan in de gewonde de naaste te erkennen die gesteund moet worden in gerechtigheid en naastenliefde (vgl. Lk 10:25-37; Mt 25, 31-46).

8.3 Aansprakelijkheid en nalatigheden

De systemische blik is daarom essentieel om de verantwoordelijkheid van het individu, van de gemeenschap en van de Kerk zelf te begrijpen. De misbruiker slaagt erin de misdaad te plegen en blijft vaak ongestraft wanneer het systeem op een verwrongen manier werkt en een dekmantel biedt waarbinnen de misbruiker ongestoord kan opereren dankzij de medeplichtigheid van kerkelijke oversten (bisschoppen, leden van de curie, superieuren, managers, sociaal en economisch invloedrijke mensen).

Wanneer ze hun macht en invloed op een verwrongen manier gebruiken, kunnen ze, niet zonder voordelen, de beschuldigde persoon verdedigen door te getuigen ten gunste van zijn goede reputatie en zijn oprecht gedrag. Aan de andere kant kan het zijn dat er niet naar het slachtoffer wordt geluisterd, of dat het slachtoffer tot zwijgen wordt gebracht door bedreigingen of door economische compensatie.

8.4 “Sacralisatie” van een persoon

Binnen piramidale en gesloten systemen, waarin de concentratie van macht gericht is op één persoon, handelen misbruikers willekeurig. In sommige realiteiten wordt de sacralisering van een persoon die de rol van leiderschap speelt, bereikt door een aantal verkeerde of onvolledige theologische opvattingen om de praktijk van autoriteit te rechtvaardigen. Dit zijn systemen die worden gekenmerkt door autoritaire en/of toegeeflijke ideologieën, waarbij volgelingen betrokken zijn door sterke druk uit te oefenen op het individu of op de hele groep.

8.5 Centralisatie van de macht

Vaak wordt een strategie van privileges en uitzonderingen geïmplementeerd tegen de uitverkoren leden, en straffen en chantage voor degenen die niet gehoorzamen. De leider legt vertrouwelijkheid op aan alle leden van zijn groep, handhaaft voorwaardelijke, gecontroleerde en beperkte communicatie, zowel binnen als buiten de gemeenschap, en legt een enkele gedachte en een stereotiepe taal op. Contact met mensen of groepen die de spirituele leider niet leuk vindt, wordt ontmoedigd of verboden, vaak zelfs verboden om mensen te ontmoeten die de gemeenschap hebben verlaten. Opgemerkt moet worden dat hoe meer gesloten een systeem is en gebaseerd is op de centralisatie van allerlei soorten macht, hoe meer we worden geconfronteerd met een context met een hoog risico op misbruik.

8.6 Gebrek aan een cultuur van fouten

Het systeem waarbinnen misbruik systematisch voorkomt, heeft de neiging om een ambivalente theologische, spirituele en pastorale subcultuur te creëren, die enerzijds hoge ideale waarden verkondigt, en anderzijds de neiging heeft om elk schandaal te kleineren en te normaliseren. Er is een gebrek aan toepassing van een cultuur van fouten, die leidt tot het confronteren van de eigen fouten door ze adequaat onder ogen te zien op persoonlijk en institutioneel niveau.

8.7 Toeschouwers en de cultuur van de stilte

Ten slotte moet nog een ander element van systemische analyse in aanmerking worden genomen: de toeschouwers, zij die wisten, die zagen, die hoorden. Om verschillende redenen bleven ze liever zwijgen of spraken ze zich uit en werden ze niet gehoord of serieus genomen. Op deze manier ontstaat in het systeem een cultuur van stilte en collectieve ontkenning van wat niet kan worden toegelaten en als waar kan worden opgevat. In een dergelijke cultuur ontwikkelen zich attitudes die, geïnternaliseerd, op een onbewuste manier werken, zich manifesteren in vormen van onverschilligheid, in een vervorming van perceptie en oordeel, waardoor de mogelijkheid wordt beperkt om verantwoordelijk en moedig te handelen ten aanzien van misbruik, zowel in evangelische als in burgerlijke zin.

—

VRAGEN VOOR PERSOONLIJKE EN GROEPSREFLECTIE

Het zou belangrijk en gepast zijn om dit schema te gebruiken voor persoonlijke reflectie en voor groepsdiscussies (vormingsteams, verenigingen, bewegingen, groepen en parochies…)

1. Welke aspecten doen ons meer nadenken op basis van persoonlijke ervaringen in ons kerkelijk leven?
2. Met betrekking tot onze kerkelijke context, welke aspecten vindt u bijzonder belangrijk om te overwegen, te verdiepen en te verifiëren?
3. Welke gedeelde keuzes, koerscorrecties, preventiemaatregelen moeten worden geïdentificeerd en ingevoerd in onze context van sociaal en kerkelijk leven?

—

TEKSTEN EN VERDIEPENDE ARTIKELEN

Houd rekening met de ontvangers van het document (parochies, kerkelijke gemeenschappen, bewegingen, verenigingen, vormingsteams, enz.), kies teksten, hulpmiddelen en materiaal voor reflectie:

• BRAMBILLA F.G., *Sektarische driften in de kerk van vandaag? Vijf criteria om ze te herkennen en te voorkomen*, Tredimensione, 1/2024, pp. 37-50.
• BRAMBILLA F.G., *Nieuwe religieuze bewegingen: de risico’s van een sektarische drift*, Il Regno, 16/2023, pp. 531-541.
• CITO D., *Korte canonieke citaten over het concept van misbruik van macht en geweten*, Tredimensione, 3/2020, pp. 302-312.
• CITO D., *Machtsmisbruik, gewetensmisbruik en geestelijk misbruik*, in *Spirituele begeleiding in bewegingen en nieuwe gemeenschappen*, Edusc, Rome 2023.
• COMOTTI G., *Preventie en onderdrukking van seksueel misbruik van minderjarigen: het opleggen van grenzen aan de bescherming van geheimen in het canonieke recht*, Ephemerides Iuris Canonici 61 (2/2021), pp. 443-474.
• DEODATO A. & RINALDI F., *De wonden veroorzaakt door spiritueel misbruik*, Tredimensione, 3/2021, pp. 266-273.
• DEODATO A., *Begeleiding van mensen die gewond zijn geraakt door misbruik*, in *Spirituele begeleiding in bewegingen en nieuwe gemeenschappen*, LISIERO E., VIGO S., INSA F. (eds.), Edusc, Rome 2023.
• REDACTIONEEL, *Wat maakt leiders ziek in de kerk*, Tredimensione, 3/2021, pp. 232-235.
• EDITORIAL, *Wanneer het charisma buggy is*, Tredimensione, 1/2018, pp 9-17.
• EUGENIO L., *Van kwetsbaarheid naar kwetsbaarheid. De contexten en institutionele dynamiek van misbruik*, Tredimensione, 1/2023, pp. 54-64.
• FUMAGALLI A., *Het schandaal van de kleintjes. Theologisch-morele benaderingen van misbruik in de Kerk*, in *Misbruik in de Kerk. Een interdisciplinaire aanpak* (Ancora, Milaan 2025), onder redactie van Corbella C. en Ceragioli F.
• GIANFREDA A. – GRIFFINI C. (eds.), *Verantwoording en bescherming in de Kerk. Minderjarigen beschermen tegen misbruik vandaag*, Rubettino, Soveria Mannelli (CZ) 2022.
• HAUSELMANN J. & INSA F., *Machtsmisbruik, geestelijk misbruik, gewetensmisbruik. Overeenkomsten en verschillen*, Tredimensione, 1/2023, pp. 42-53.
• RONZONI G., *Spiritueel misbruik*, Messaggero, Padua 2023.

BASISTEKSTEN VAN DE CEI

• *De wonden van misbruik*, CENCINI A., DEODATO A., UGOLINI G., (eds.) https://tutelaminori.chiesacattolica.it/le-ferite-degli-abusi/
• *Initiële training in tijden van misbruik*, CENCINI A., LASSI S. (eds.) https://tutelaminori.chiesacattolica.it/wp-content/uploads/sites/51/3-La-formazione-iniziale-in-tempo-di-abusi.pdf

Mei 2025

Onder redactie van: Anna Deodato, Fr. Gottfried Ugolini, Luisa Bove, Fr. Enrico Parolari, Marco Rondonotti

Medewerkers: Zr. Alessandra Bonifai, Mons. Gianni Checchinato, Roberto Costamagna, Ludovica Eugenio, bergen. Alessandro Giraudo, Martin Lintner, Luciano Manicardi, pater Lello Ponticelli, chiara palazzini, pater Fabrizio Rinaldi, zr. Elisabeth Senfter, Assunta Steccanella, zr. Mariachiara Vighesso.